Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek występuje w tej sprawie do ministra edukacji i nauki Przemysława Czarnka oraz do dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej Marcina Smolika. 

Do Rzecznika od dłuższego czasu wpływały sygnały o możliwych skutkach nowych zasad organizacji egzaminu maturalnego. Obawy zgłaszali m. in. nauczyciele języka polskiego, którzy po zapoznaniu się z materiałami przygotowanymi przez CKE wskazywali, że wymagania maturalne oraz kryteria oceniania są niejasne i mogą prowadzić do niesprawiedliwego traktowania uczniów.

W wystąpieniu generalnym do MEiN z 4 marca 2022 r. RPO zwrócił uwagę na list otwarty polonistów w sprawie nowej formuły Matury 2023 z języka polskiego, który zawierał wiele krytycznych uwag. Wskazywano na konsekwencje zdalnej nauki, późne opublikowanie informatorów maturalnych, małą liczbę materiałów ćwiczeniowych, niedostateczne przeszkolenie nauczycieli. Poloniści domagali się ograniczenia wymagań dla maturzystów oraz zorganizowania w trybie pilnym rzetelnych i merytorycznych szkoleń dla nauczycieli języka polskiego, zwłaszcza w zakresie dookreślenia formy wypracowania, funkcjonalności kontekstów oraz kryteriów i sposobów oceniania arkuszy egzaminacyjnych i wypowiedzi ustnych (ze szczególnym uwzględnieniem egzaminatorów i kandydatów na egzaminatorów) oraz umieszczenie na stronach CKE przykładowych zestawów maturalnych oraz poradników dla nauczycieli i uczniów.

W grudniu 2022 r. opublikowano petycję do CKE „O ludzki wymiar nowej matury z języka polskiego, czyli murem za maturzystami (albo głową w mur)”. Jej autorzy odnosili się do kryteriów oceniania pracy pisemnej, a także do samej filozofii egzaminu. Krytykowano zwłaszcza szczegółowe tabele określające liczbę punktów, jakie miały być przyznane na podstawie błędów popełnionych przez osobę zdającą. Zdaniem polonistów „także kryteria oceniania zawartości merytorycznej wypracowania są niejasne, nieczytelne, niespójne, uznaniowe, a w efekcie krzywdzące uczniów”. Część postulatów, m.in. ograniczenie wymagań egzaminacyjnych oraz złagodzenie zasad oceniania, została zrealizowana.

W tym roku do okręgowych komisji egzaminacyjnych wpłynęło 41 630 wniosków o wgląd do prac maturalnych (na 253 495 osób zdających maturę w maju), co świadczy o wysokim poziomie nieufności. Opinia publiczna była szczególnie poruszona sprawą maturzystki, która po rozpatrzeniu odwołania przez Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego, już po napisaniu przez nią egzaminu poprawkowego z języka polskiego, uzyskała informację, że ostateczny wynik jej egzaminu to 72 %. Z uwagi na niezdaną maturę absolwentka nie wzięła udziału w pierwszej rekrutacji na uczelnie.

Opisywane nieprawidłowości, nawet jeśli dotyczą wyjątkowych sytuacji, zmniejszają przekonanie obywateli o odpowiednich kompetencjach egzaminatorów oraz słuszności całej idei egzaminów zewnętrznych.

Jednym z celów egzaminu maturalnego jest selekcja kandydatów na studia w oparciu o obiektywne kryteria. Obecne zasady sprawdzania zadań maturalnych prowadzą jednak do zarzutów, że wynik egzaminu zależy w dużej mierze od uznania egzaminatora. Czynniki, które mogą wpływać na wynik, to m. in. niewłaściwe przeszkolenie egzaminatorów, ich cechy osobiste i sytuacja życiowa (zbytnia surowość, brak uważności, zmęczenie), pomijanie informacji o specyficznych trudnościach w nauce osoby zdającej, niejasne wymogi. 

W ocenie osób, które badały sposób sprawdzania prac maturalnych, w wielu przypadkach trudno jest stwierdzić, dlaczego egzaminator odjął punkty. Bezpodstawne decyzje egzaminatorów mogły obniżać ocenę końcową nawet o kilkanaście punktów procentowych. Ponieważ tylko część maturzystów ubiega się o ponowne sprawdzenie prac, nie można stwierdzić, jak kształtują się wyniki matur, co uniemożliwia właściwym organom ocenę funkcjonowania systemu oświaty.

Dla zapewnienia wysokiej wartości egzaminów zewnętrznych konieczne jest określenie takich kryteriów oceny, które są możliwie sprawiedliwe, obiektywne i akceptowalne dla osób zainteresowanych. Wynik egzaminu powinien stanowić odbicie faktycznych wiadomości i umiejętności piszącego. Ogromne znaczenie ma także rzetelne przeszkolenie egzaminatorów, ich staranny dobór oraz zapewnienie im odpowiednich warunków pracy
Błędne sprawdzenie pracy maturalnej wiąże się z dużym stresem dla osoby zdającej oraz powoduje utrudnienia podczas rekrutacji na studia. Z uwagi na możliwe naruszenia praw indywidualnych osób, skutkujące powstaniem szkody lub krzywdy, kwestia organizacji egzaminów zewnętrznych bywa rozpatrywana w kontekście odpowiedzialności odszkodowawczej instytucji państwa.

Rzecznik zwraca się do ministra o stanowisko. Dyrektora CKE RPO pyta, czy rozważa podjęcie działań dla poprawy systemu sprawdzania prac. Prosi także o informację o sposobie weryfikowania poprawności oceniania egzaminów i trybie postępowania CKE w przypadku stwierdzenia, że w pracy konkretnego egzaminatora pojawiają się liczne uchybienia.

Odpowiedź dyrektora CKE Marcina Smolika

Dyrektor CKE szczegółowo odnosi się do pytań i argumentacji RPO. Podkreśla, że zapewnienie zdającym sprawiedliwych, rzetelnych i obiektywnych wyników egzaminacyjnych jest sprawą najważniejszą

Zwraca uwagę, że pomimo braku w przepisach prawa mechanizmów kontrolnych lub weryfikacyjnych na etapie sprawdzania i oceniania prac egzaminacyjnych, CKE – kierując się dobrymi praktykami – każdego roku określa taki mechanizm w Procedurze organizowania i przeprowadzania oceniania przez egzaminatorów prac danego egzaminu. Mechanizm ten przewiduje sprawdzenie określonego w Procedurze odsetka prac egzaminacyjnych przez egzaminatora-weryfikatora, który pracuje w danym zespole lub zespołach egzaminatorów pod kierunkiem przewodniczącego, co umożliwia porównanie oceny tej samej pracy przez dwóch niezależnych egzaminatorów (egzaminatora oraz egzaminatora-weryfikatora). Odsetek prac sprawdzanych przez egzaminatorów weryfikatorów oscyluje w przedziale 8–10% wszystkich prac egzaminacyjnych.

Jeżeli po autoewaluacji sprawdzania i oceniania prac w danym roku eksperci CKE i OKE zauważą, że możliwe jest wprowadzenie rozwiązania, które mogłoby przyczynić się do podniesienia jakości oceniania, działania takie są podejmowane.

Działania nakierowane na poprawę systemu oceny prac są podejmowane przez CKE i OKE stale, każdego roku, w ramach wyznaczonych przez przepisy prawa oświatowego oraz środki finansowe z budżetu na funkcjonowanie systemu egzaminów zewnętrznych. Ograniczenia budżetowe oraz wynikające z nich ograniczenia organizacyjne i konieczność priorytetyzacji działań są faktem nieobcym żadnej instytucji administracji publicznej. Niemniej jednak dokładane są wszelkie starania, aby dostępnymi środkami podnosić jakość realizowanych przez CKE i OKE zadań.

Dyrektor CKE informuje, że okręgowe komisje egzaminacyjne, we współpracy z CKE, dołożyły wszelkich starań i podjęły wszystkie możliwe działania, aby przygotować odpowiednią liczbę egzaminatorów do sprawdzania prac egzaminu maturalnego w Formule 2023, w tym egzaminu maturalnego z języka polskiego. Wskazuje na zauważalny spadek zainteresowania pełnieniem funkcji egzaminatora, wynikający przede wszystkim z niezadowalającej – zdaniem części egzaminatorów – wysokości stawki za sprawdzenie i ocenienie jednej pracy egzaminacyjnej, ale również m.in. z zastrzeżeń do terminów sprawdzania (praca w kolejne weekendy), lub kontestowania przez egzaminatora danej formuły egzaminu maturalnego z danego przedmiotu.

CKE oraz OKE zawsze analizują uwagi merytoryczne zgłaszane przez egzaminatorów, wdrażając – jeżeli jest to konieczne – niezbędne modyfikacje. Czynione są również wszelkie możliwe starania, aby zapewnić egzaminatorom odpowiednie warunki pracy, jednak ani CKE, ani OKE nie mają wpływu na wysokość stawek, jakie przysługują egzaminatorom za sprawdzenie i ocenienie pracy egzaminacyjnej.

CKE widzi przestrzeń do działań, które potencjalnie mogłyby przyczynić się podniesienia jakości oceniania, jak chociażby przyjęcie rozwiązania funkcjonującego na Litwie, tj. oceny każdej pracy przez dwóch niezależnych egzaminatorów. Należy mieć jednak świadomość, że wymagałoby to zmiany obowiązujących przepisów prawa oraz podwojenia budżetu na wynagrodzenia dla egzaminatorów, egzaminatorów-weryfikatorów oraz powiązanego z nim wynagrodzenia dla przewodniczących. Oznaczałoby to konieczność zwiększenia budżetu OKE o ok. 120 000 000 zł w skali roku. Decyzja taka pozostaje w gestii ustawodawcy.

Na podstawie wstępnych danych z okręgowych komisji egzaminacyjnych z 2023 r. można określić, że w przypadku ok. 91% wszystkich zmienianych wyników z wszystkich przedmiotów na wszystkich poziomach liczba punktów została podwyższona o nie więcej niż 3 punkty (na co najmniej 50–60 punktów możliwych do uzyskania) względem liczby punktów przyznanych przez egzaminatora sprawdzającego pracę jako pierwszy, a w przypadku ok. 60% prac – zmiana ta wynosi dokładnie 1 punkt.  CKE z jednakową powagą podchodzi do każdego błędu. Znaczne rozbieżności w ocenie danej pracy, które stają się tematem doniesień medialnych, zdarzają się bardzo rzadko, a CKE dokłada wszelkich starań, aby takie rozbieżności nie zdarzały się w ogóle.

Działania CKE również służą temu, aby ujednolicać sposób rozumienia zasad oceniania przez egzaminatorów, to bowiem przekłada się na bardziej porównywalne ocenianie. Podczas udziału w szkoleniu egzaminatorzy analizują określone zasady oraz rozwiązują ćwiczenia w ich stosowaniu. Połączenie podejścia nakierowanego na dopracowywanie zasad oceniania rozwiązań zadań oraz szkolenia egzaminatorów w ich stosowaniu to praktycznie jedyna droga, jaką dysponuje jakikolwiek system egzaminacyjny, który wykorzystuje w arkuszach zadania otwarte, aby zapewnić jak najwyższą jakość oceniania.

Odnosząc się do warunków pracy egzaminatorów, szef CKE zwraca uwagę, że okręgowe komisje egzaminacyjne dokładają wszelkich starań, aby – w ramach środków, którymi dysponują – zapewnić egzaminatorom optymalne warunki pracy co do miejsca i komfortu pracy, choć CKE ma pełną świadomość, że konieczność oceniania prac w weekendy w ośrodku oceniania nie pozostawia zbyt wiele miejsca na elastyczność. Kwestią pozostającą poza wpływem OKE lub CKE pozostaje wysokość stawek za sprawdzenie i ocenienie jednej pracy egzaminacyjnej, które są określone w rozporządzeniu o stawkach. Dyrektor zapewnia przy tym, że konieczność podwyższenia wynagrodzeń egzaminatorów jest wśród priorytetów CKE i OKE.

W podsumowaniu dyrektor CKE zwraca uwagę, że nie ma instytucji, którym bardziej zależałoby na zapewnieniu rzetelnej, obiektywnej i sprawiedliwej oceny rozwiązań zadań egzaminacyjnych, niż zależy na tym instytucjom tworzącym system egzaminów zewnętrznych.

W piśmie przedstawione zostały działania, które zarówno CKE, jak i OKE podejmują każdego roku, przy każdej sesji egzaminacyjnej, a nie działania, które byłyby jedynie wdrażane doraźnie. Obejmują one proces przygotowania zadań egzaminacyjnych i zasad oceniania rozwiązań tych zadań, szkolenie kandydatów na egzaminatorów, przygotowanie egzaminatorów, w tym przeszkolenie ich bezpośrednio przed przystąpieniem do sprawdzania i oceniania prac w danej sesji egzaminacyjnej; nadzór nad poprawnością ich pracy podczas sprawdzania oraz ewaluację przeprowadzonych działań po zakończeniu oceniania. Wszystkie te czynności są podejmowane w ramach zasad określonych przez przepisy prawa oświatowego. Jest to zatem działanie z jednej strony ugruntowane i ujęte w stosowne procedury, a z drugiej strony – działanie otwarte na nowe rozwiązania, czasem drobne modyfikacje, które prowadzą do ciągłego doskonalenia przyjętych regulacji.

W 2024 r. CKE planuje wprowadzić kolejne rozwiązanie służące zapewnieniu możliwie jak najwyższego poziomu oceniania, polegające na wprowadzeniu skanowania kodu egzaminatora przy każdej pracy egzaminacyjnej, którą oceniał. Umożliwi to łatwiejszą identyfikację wszystkich prac sprawdzonych przez danego egzaminatora w elektronicznej bazie danych, a tym samym sprawniejszą analizę przyznanych przez niego punktów, bez konieczności pozyskiwania prac w wersji papierowej z archiwum. Pilotaż tego rozwiązania został przeprowadzony w OKE w Krakowie, z obiecującymi rezultatami.

Doceniając możliwości, jakie daje digitalizacja różnych procesów, CKE stara się nie przeceniać takiego typu rozwiązań. Kluczowe dla zapewnienia wysokiej jakości oceniania jest odpowiednie przygotowanie egzaminatorów, które – podobnie jak w latach ubiegłych – CKE będzie starała się zapewnić działaniami przedstawionymi w piśmie do Rzecznika.

Odpowiedź Dariusza Piontkowskiego, sekretarza stanu w MEiN

W odpowiedzi na Pana pismo z 6 października 2023 r. (VII.7031.30.2023.AT) dotyczące egzaminu maturalnego w formule 2023 r. z języka polskiego  uprzejmie informuję, że zasady przeprowadzania tego egzaminu regulują przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty  oraz rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z dnia 1 sierpnia 2022 r. w sprawie egzaminu maturalnego . Podstawą przeprowadzania egzaminu maturalnego są wiadomości i umiejętności określone w wymaganiach ogólnych i  szczegółowych zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego z 2018 r. , z tym że, określony w podstawie programowej zakres wiadomości i umiejętności został – na rok 2023 i 2024 – ograniczony ze względu na utrudnienia spowodowane w roku 2020 i 2021 epidemią SARS-CoV-2. Stosowne rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki określające na rok 2023 i 2024 zawężony katalog wymagań egzaminacyjnych obowiązujących na egzaminie maturalnym w formule 2023 – zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw w czerwcu 2022 r.

Jak wielokrotnie podkreślaliśmy, również w odpowiedziach dla Rzecznika Praw Obywatelskich, formuła egzaminu maturalnego dla uczniów szkół ponadpodstawowych, obowiązująca od roku szkolnego 2022/2023, nie powinna być dla nikogo zaskoczeniem – a przede wszystkim dla nauczycieli i egzaminatorów. Została ona bowiem wprowadzona  w 2017 r. ustawą z dnia 14 grudnia 2016 r.  Tak więc zarówno nauczyciele, jak i sami uczniowie mieli odpowiednio dużo czasu, aby zapoznać się z nowymi zasadami egzaminu maturalnego, nową podstawą programową (opublikowaną w styczniu 2018 r.) oraz ograniczonymi w stosunku do niej wymaganiami egzaminacyjnymi obowiązującymi na egzaminie maturalnym w latach 2023-2024.

Odnosząc się do kwestii weryfikacji wyników egzaminu maturalnego należy przede wszystkim podkreślić, że w systemie egzaminacyjnym wdrożone zostały odpowiednie działania i mechanizmy, które z jednej strony pozwolą zminimalizować zakres pomyłek egzaminatorów (stąd m.in. szkolenia i egzamin dla kandydatów na egzaminatorów, coroczne przygotowanie do sprawdzania dla egzaminatorów), a z drugiej strony umożliwią korektę pomyłki, jeżeli takowa wystąpi. Każdy solidnie zaprojektowany, odpowiedzialny oraz świadomy istotności własnych działań system egzaminacyjny posiada zaplanowane, wbudowane elementy, które umożliwiają zdającym odwołanie się od uzyskanego wyniku, jeżeli budzi on ich wątpliwości.

W polskim systemie edukacji zaprojektowano dwuinstancyjną ścieżkę odwoławczą, wdrażając w 2017 r. działalność Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego  – ekspertów powoływanych przez Ministra Edukacji i Nauki, całkowicie niezależnych od instytucji tworzących system egzaminacyjny (CKE i oke). System ten od początku swojego funkcjonowania działa sprawnie, zapewniając możliwość korekty wyniku egzaminacyjnego, tak aby w rzetelny i trafny sposób odzwierciedlał on poziom umiejętności każdego zdającego.

Zgodnie z przepisami ustawy o systemie oświaty, absolwent ma prawo wglądu do sprawdzonej i ocenionej pracy egzaminacyjnej, w miejscu i czasie wskazanym przez dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej, w terminie 6 miesięcy  od dnia wydania przez okręgową komisję egzaminacyjną świadectwa dojrzałości . Po dokonaniu wglądu absolwent może zwrócić się do dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej z wnioskiem o weryfikację sumy punktów. Wniosek wraz z uzasadnieniem składa się w terminie 2 dni roboczych od dnia dokonania wglądu. Dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej do weryfikacji sumy punktów wyznacza egzaminatora wpisanego do ewidencji egzaminatorów, innego niż egzaminator, który sprawdzał i oceniał pracę egzaminacyjną, której dotyczy wniosek.

W terminie 14 dni od dnia otrzymania wniosku dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej informuje pisemnie absolwenta o wyniku dokonanej weryfikacji. Jeżeli w wyniku weryfikacji suma punktów została podwyższona, dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej ustala nowe wyniki egzaminu maturalnego i wydaje nowe świadectwo dojrzałości lub aneks do świadectwa dojrzałości.

Absolwentowi służy również prawo wniesienia odwołania od wyniku weryfikacji sumy punktów z części pisemnej egzaminu maturalnego do, wspomnianego już powyżej,  Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego przy Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Odwołanie należy składać do dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej w terminie 7 dni od dnia otrzymania informacji o weryfikacji sumy punktów . W odwołaniu absolwent wskazuje zadanie lub zadania egzaminacyjne, co do których nie zgadza się z przyznaną liczbą punktów, wraz z uzasadnieniem, w którym wykazuje, że rozwiązanie tego zadania lub zadań egzaminacyjnych jest merytorycznie poprawne oraz spełnia warunki określone w poleceniu do danego zadania egzaminacyjnego oraz instrukcji dla zdającego zamieszczonej w arkuszu egzaminacyjnym.

W wyniku wniesionego odwołania dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej może dokonać ponownej weryfikacji sumy punktów. Jeżeli uzna, że odwołanie może być uwzględnione w całości, to w ciągu 7 dni od dnia otrzymania odwołania  ustala nowy wynik części pisemnej egzaminu maturalnego z danego przedmiotu i wydaje absolwentowi nowe świadectwo dojrzałości lub aneks do świadectwa.

Jeżeli dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej uzna, że odwołanie zasługuje na uwzględnienie w części, to przekazuje w terminie 7 dni od dnia otrzymania odwołania do dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej odwołanie wraz z uzasadnieniem. Do odwołania dołącza się pisemną informację, w jakim zakresie odwołanie zostało uwzględnione, kopię rozwiązania zadania lub zadań egzaminacyjnych, które zostały wskazane w odwołaniu oraz kopię informacji o weryfikacji sumy punktów.

W przypadku gdy dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej uzna, że odwołanie nie może być uwzględnione, przekazuje je terminie 7 dni od dnia otrzymania odwołania do dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej odwołanie wraz z uzasadnieniem. Do odwołania zostaje dołączona kopia rozwiązania zadania lub zadań egzaminacyjnych, które zostały wskazane w odwołaniu oraz kopia informacji dotyczącej przeprowadzonej weryfikacji sumy punktów.

O przekazaniu tego odwołania dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej informuje niezwłocznie absolwenta, który wniósł odwołanie.

Dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej przekazuje odwołanie wraz z uzasadnieniem i dołączonymi dokumentami, w postaci zanonimizowanej, uniemożliwiającej zidentyfikowanie absolwenta, który wniósł odwołanie, do Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego . Odwołanie rozpatruje się w terminie 21 dni od dnia przekazania odwołania przez dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej do dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Termin może być przedłużony, jednak nie więcej niż o 7 dni.

Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego, w terminie określonym przez dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, podejmuje rozstrzygnięcie w odniesieniu do zadania lub zadań egzaminacyjnych i sporządza pisemne uzasadnienie zawierające w szczególności ocenę zasadności argumentów podniesionych w odwołaniu. Rozstrzygnięcie Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego jest ostateczne i nie służy na nie skarga do sądu administracyjnego.

Dodać należy, że organizacja pracy zespołów egzaminatorów także sprzyja zapewnieniu wysokiej jakości i porównywalności sprawdzania, dzięki możliwości konsultowania wątpliwości w ramach pracy nie tylko zespołu, ale i całego systemu (inni egzaminatorzy, weryfikatorzy, przewodniczący zespołów, koordynatorzy oke i CKE oraz konsultanci akademiccy).

Pragnę również dodać, że mimo zgłaszanego zaniepokojenia nauczycieli języka polskiego, do którego wielokrotnie, również w odpowiedziach na wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich odnosiła się zarówno Centralna Komisja Egzaminacyjna, jak i Ministerstwo Edukacji i Nauki  –  w 2023 r. średni wynik z języka polskiego był wyższy niż w latach wcześniejszych. W publikowanych sprawozdaniach Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, w Tabeli 4. Wyniki zdających – parametry statystyczne, odsetek sukcesów w 2022 r. wyniósł 95%, natomiast w 2023 r. – 98%. 

VII.7031.30.2023

Autor informacji: Łukasz Starzewski
Osoba udostępniająca: Łukasz Starzewski